Het 'totale instituut' in beeld en geluid

De uitzending van de Andere Tijden aflevering 'De zaak Finkensieper' herinnerde mij aan het voornemen om een stuk te wijden aan een aantal documentaires (en twee film) die ik recentelijk heb gekeken over residentiele zorg. Er wordt al veertig jaar (vanaf de jaren zeventig) gepleit voor het afbouwen van het aantal 'bedden'. De werkelijkheid is dat dit niet gebeurt, sterker nog, Nederland is een van de meest geïnstitutionaliseerde landen ter wereld (zie ook de oratie van Hans van Ewijk). Het pijnlijke is dat waar in de jaren tachtig nog nagedacht werd over het verbeteren van de hulpverlening en begeleiding binnen residentiële voorzieningen, de aandacht hiervoor volledig verdwenen is. De ontwikkeling is steeds meer individueel gericht. Methodieken die ontwikkeld worden (rehabilitatie, krachtgericht, competentiegericht, 8-fasen) richten zich allemaal op het individu, zonder aandacht voor zijn omgeving. Eerder schreef ik daar al over in het artikel 'Het grote geheim van de dubbele verantwoordelijkheid'. Bewoners hospitaliseren, ervaren weinig invloed op hun leven en leefomgeving en worden steeds passiever. Begeleiders institutionaliseren, gaan steeds meer werken volgens (ingebeelde of zelf bedachte) regels en krijgen geen handvatten om anders te handelen.
Interessant is dat in zelfbeheerde voorzieningen het risico op deze processen ook aanwezig is. Groepen meer actieve bewoners raken verwijdert van andere minder actieve bewoners, waarop de eerste regels gaat opstellen voor de andere groep en de 'passieve groep' zich nog passiever opstelt, onder verwijzing naar de actieve groep, die het maar moet regelen dan wel toch 'alles besluit'. Als ondersteuner/begeleider in de residentiële zorg, moet je daarom niet alleen ondersteuning bieden aan de individuele bewoner en de bewonersgroep motiveren en ondersteunen in het zelf regie nemen. Je moet er ook nog voor zorgen dat de bewonersgroep als geheel betrokken blijft. Daarom spreken we ook wel van 'interactionele duizendpoten' (geleend van Annemiek Harder). 

Over hoe dit werkt binnen zelfbeheer verschijnt binnenkort het zeer aan te bevelen rapport 'Nu leef je zelf' van het Trimbos Instituut. Ook verwacht dit najaar is het onderzoeksrapport over het Partnerproject waarin het VUMc onderzoekt wat er gebeurt als je een groep bewoners, o.a. in de maatschappelijke opvang, vraagt om gezamenlijke invloed te gaan uitoefenen op het beleid in de voorziening. In de tweede fase van de Wmo-Werkplaats Amsterdam (vanuit het lectoraat Outreachend Werken) gaan wij zelf ook verder onderzoek naar zelfbeheer van residentiele voorzieningen, dus in een toekomstige post zal ik hier dieper op ingaan. Voor nu beperk ik me tot het aanbevelen van audiovisueel materiaal. 

Das Experiment & One flew over the cuckoo's nest

Gebaseerd op het befaamde Stanford Prison Experiment wordt in Das Experiment dramatisch weergegeven wat er gebeurt als je willekeurige mensen indeelt als bewaker of gevangene. Waarschijnlijk enigzins overdreven in relatie tot de werkelijkheid, maar de film geeft wel inzicht in de machtsdynamiek die ontstaat, los van de problematiek van de gene die opgevangen/verzorgd/bewaakt wordt. One flew over the cuckoo's nest is een klassieker uit de jaren zeventig. In sommige dingen waarschijnlijk wat achterhaald, maar de fundamentele problemen worden mooi uitgebeeld. We zien mensen die zo lang in instellingen wonen dat ze niet meer in staat lijken om zelf initiatief te nemen en medewerkers die opstandigheid en eigen initiatief opvatten als afwijkend gedrag wat gecorrigeerd moet worden. Beiden basismateriaal voor mensen die te maken krijgen met residentiële zorg/hulp.

Andere Tijden: Jolanda Venema & De zaak Finkensieper

In twee afleveringen (los van elkaar uitgezonden) kijkt Andere Tijden terug op twee exemplarische misstanden in de residentiële zorg. In de zaak Jolanda Venema ging het vooral om onmacht van de instelling om adequate ondersteuning te bieden en blindheid voor de onmenselijkheid van de gekozen oplossing (naakt vastbinden aan een riem) (zie de Canon Sociaal Werk voor een uitgebreidere achtergrond en documentatie). Dit speelde in de jaren tachtig, maar blijkens de zaak Brandon is de kwestie nog steeds relevant. Hopelijk minder actueel is de zaak Finkensieper. Dit speelde vooral in de jaren zeventig en tachtig. Finkensieper was een psychiater en hoofd van een instituut voor adolescente meisjes met gedragsproblemen. Onder het mom van nieuwe therapieën maakte hij seksueel misbruik van meisjes. De aanwezige begeleiders en de bezoekende onderzoekscommissie hadden hier geen oog voor. Pas veel later is hier aandacht voor gekomen (wederom verwijs ik naar de Canon Sociaal Werk voor achtergrond informatie). De documentaire is vooral een waarschuwing voor institutionele blindheid en het belang van het organiseren van tegenkracht, die misstanden aan de kaak kan stellen. 

Psychiatrie & criminaliteit
Aan de hand van vier recente documentaires kunnen wij ons een beeld vormen van de forensische psychiatrie, het snijvlak tussen ggz en justitie. De eerste is Paviljoen 7. In deze indrukwekkende documentaire volgen wij medewerkers en gedetineerden van de zwaarste afdeling van Nederland. Hier komen alleen mensen die nergens anders hanteerbaar zijn, door een combinatie van psychiatrische problemen en gevaar. Dit stelt de medewerkers voor ingewikkelde keuzen tussen medemenselijkheid en veiligheid. In de tweede documentaire volgen wij Tony die ter observatie in het Pieter Baan Centrum is opgenomen. Stap voor stap zien we hoe een overweging gemaakt wordt over de persoonlijkheid en het recidive risico.

Mensen die veroordeeld worden tot TBS en van wie verwacht wordt dat er niet op korte termijn uitzicht is op verbetering, worden geplaatst op de longstay. In een mooie, rustige documentaire volgen wij een aantal gedetineerden, die zich meer of minder in hun lot berusten. Mooi ook om te zien hoe binnen een gesloten context toch geprobeerd wordt een zo menselijk mogelijk bestaan te bieden. Een zelfde humane benadering zien we in Bastoy. Op een eiland in Noorwegen wordt gezocht naar een andere vorm van detentie, voortbouwend op de gedachte: 'Als je een mens als een beest behandelt, wordt hij een beest. Als je een mens als een crimineel behandelt, wordt hij een crimineel. Als je een mens als een mens behandelt, wordt hij een mens.' Tot slot de documentaire Verbannen naar Beilen, waarin we bewoners en medewerkers van Duurzaamverblijf Beilen volgen, een voorziening voor mensen met een OGGz en veelplegers achtergrond. Voor sommige eindstation, voor anderen is er misschien nog uitzicht op rehabilitatie. In beide gevallen is het een uitdaging om zorg te bieden binnen een gedwongen kader.
 

Deze films en documentaires bieden geen uitweg uit de in de inleiding geschetste processen, maar bieden wel inzicht in hoe deze processen er uit zien in diverse omgevingen, welke dingen er mis kunnen gaan, maar ook waar hoop ligt.